10 kwietnia 1921 roku w „Gazecie Olsztyńskiej” zamieszczono informację, że w Olecku odbyło się zebranie mieszkańców w sprawie budowy pomnika „dla poległych wojakach z powiatu Oleckiego”. Inicjatorami budowy pomnika burmistrz Olecka Georg Maeckelburg (1873 - 1948) oraz starosta olecki dr Bruno Wachsmann (1888 – 1951). Zanim zebrano fundusze i przygotowano dokumentację upłynęły cztery lata.
Widok na pomnik od strony stadionu w okresu międzywojennym. Fotografie ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
19 lipca 1925 roku odbyły się uroczystości rozpoczęcia budowy. Imponujący kamienny pomnik zlokalizowany został w północnej części Olecka. Na obszarze o powierzchni około 14 ha między drogą Olecko – Gołdap a Jeziorem Oleckie Wielkie.
W realizacji projektu służył pomocą budowniczy rządowy (Regierungsbaumeister) dr inż. Erich Schneck. (Erich Schneck przeprowadził także renowację kościoła w Wieliczkach i wzniósł pomnik wbudowany w mur okalającym kościół, poświęcony poległym mieszkańcom w latach 1914 - 1918 roku.).
Pomnik nazwano Powiatowym Pomnikiem Wojennym (niem. Kreiskriegerdenkmal). Nazwa „Kreiskriegerdenkmal” jest tłumaczone z języka niemieckiego jako: Powiatowy Pomnik Wojenny, Powiatowy Pomnik Wojaków, Powiatowy Pomnik Żołnierski, Powiatowy Pomnik ku czci Poległych, Pomnik Wojownika.
Dr inż. Erich Schneck w opisie projektu pomnika podkreślał: „Otoczony zielenią pomnik ma być tak wielki aby z niego było widać panoramę na jezioro. Budowla powinna wznosić się nad mazurskim krajobrazem. Materiały do budowy, głazy narzutowe, mają być dostarczone z miejscowości powiatu w ramach akcji ludności. Projekt oleckiego pomnika miał podkreślać szczególną pamięć o tych, którzy oddali życie za ojczyznę. Potężne kamienne mury w kształcie półokręgu (półrotundy) z ostrołukowymi oknami miały szerokość 20 metrów a wysokość 10 metrów. Mury łączyły się z trzema wieżami zwieńczonymi krzyżami. W centrum półrotundy umieszczono kamienny cokół, na którym miał płonąć znicz zapalany w czasie patriotycznych uroczystości.
Pomnik miała otaczać dolna platforma ze schodami prowadzącymi w stronę stadionu i jeziora. U podstawy pomnika miało być miejsce na tablice pamiątkowe poświęcone żołnierzom i miejscom ważnych bitew (tego zamiaru nie zrealizowano).
Znaczną część prac (szczególnie prace ziemne) wykonali mieszkańcy poszczególnych miejscowości powiatu w ramach robót publicznych, pod nadzorem Paula Mexa, murarza i mistrza ciesielskiego z Olecka. Według wspomnień Pani Ilse Roß, kamienie z Kowal Oleckich były przewożone do Olecka koleją. Do dalszego transportu z dworca kolejowego na miejsce budowy, wykorzystywano kolejkę wąskotorową.
Od wschodniej strony pomnika zbudowano łukowy wiadukt nad linią kolejki wąskotorowej Olecko – Garbaś. Było to bardzo udane architektonicznie połączenie płyty głównego stadionu, toru hippicznego z kamiennym pomnikiem. Podwyższony teren na północ od wiaduktu był wykorzystany podczas budowy jako tymczasowa rampa do wyładunku materiałów budowlanych. Miejsce to później zostało przeznaczone na trybuny dla widzów obserwujących wyścigi konne odbywające się na torze przebiegającym wokół stadionu.
Pod arkadami umieszczono napis: „HERRGOTT - ERHÖRE UNSER FLEHEN - LASS WIEDER - EIN STARKES DEUTSCHLAND ERSTEHEN” – Panie Boże usłysz nasze błaganie i spraw, aby znowu powstały silne Niemcy.
Do dzisiaj w murze widoczne są resztki metalowych prętów, do których były przymocowane litery.
Na kamiennym cokole w środku półrotundy znajdowała się dedykacja Powiatowego Związku Kombatantów:
”UNSEREN GEFALLENEM / 1914 – 1918 / DER KREISKRIEGERVERBAND / TREUBURG / 11 SEPTEMBER 1927” - Naszym poległym 1914 - 1918 Treuburg 11 września 1927.
Pamiątkowa "cegiełka" o wartości 1 marki wydrukowana w celu zbierania funduszy na budowę pomnika.
W fundamentach pomnika od wschodniej strony umieszczono kamień węgielny z inskrypcją: „GRUNDSTEIN / GELECKT UND GEWEIHT / 19 JULI 1925” - Kamień węgielny położono i poświęcono 19 lipca 1925 roku.
Budowę pomnika i kompleksu sportowego zakończono 11 września 1927 roku. W przewodnikach pisano, że olecki pomnik jest drugi co do wielkości w Prusach Wschodnich. Największym pomnikiem było Mauzoleum Hindenburga, które upamiętniał bitwę pod Tannenbergiem z 1914 roku.
Fotografie z uroczystości otwarcia pomnika 11 września 1927 roku.
Widok ogólny na pomnik i część kompleksu sportowego nad Jeziorem Oleckie Wielkie. Fotografia ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
Wokół pomnika zbudowano stadiony sportowe, plażę z molo, hipodrom, korty tenisowe, strzelnicę sportową i restaurację. Zespół obiektów nazwano „Parkiem Hindenburga”.
W okresie międzywojennym pomnik był świadkiem wielu uroczystości ludności niemieckiej. Często przyjeżdżały wycieczki z młodzieżą z innych części Niemiec, aby oddać hołd poległym.
Widok na pomnik od strony północnej w okresu międzywojennym. Fotografie ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
Po 1945 roku zlikwidowano metalowe litery, usunięto cokół z górnej platformy. Na pomniku umieszczono nową tablicę z inskrypcją: „CAŁA TA MONUMENTALNA BUDOWLA JEST POMNIKIEM, KTÓRY WZNIESIONY ZOSTAŁ W LATACH 1925-1927 PRZEZ ÓWCZESNE WŁADZE NIEMIECKIE KU CZCI POLEGŁYCH W PIERWSZEJ WOJNIE ŚWIATOWEJ (1914- 1918) OBYWATELI MIASTA OLECKA / I OBECNIE ZNAJDUJE SIE POD OPIEKĄ / MIEJSKIEJ RADY NARODOWEJ W OLECKU”. Olecki monument miał pozostać jako miejsce do organizowania akademii i koncertów.
Widok na pomnik pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku.
Uroczystości organizowane na pomniku w latach sześćdziesiątych XX wieku. Fotografie: Jan Chmielewski.
Remont pomnika pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku. Fotografia: J. Chmielewski
Generalny remont pomnika i otoczenia w 2004 roku.
Zlot Szkół Sienkiewiczowskich na pomniku 30 maja 2008 roku.
Widok na pomnik w 2018 roku.
Widok na pomnik w 2019 roku.
Literatura:
- Dzieje Olecka 1560-2010, red. S. Achremczyk, Olecko 2010.
- Gazeta Olsztyńska: organ Związku Polaków w Prusach Wschodnich. 1921, nr 82. Biblioteka Jagiellońska, 1689 IV czasop.
- Roß I., Das Rittegut Kowahlen, w: „Treuburger Heimatbrief” 16, 1988, s. 15.
- Rieck H., Verdienstvolle Personen aus Stadt und Kreis Treuburg, w: „Treuburger Heimatbrief” 15, 1988, s. 11.
- Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen, red. Klaus Krech K., Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990.
Posłuchaj więcej informacji na temat pomnika: Mp3 - 02.09 min.